Η γυναίκα στην αρχαιότητα

Αθηναίες:

Η ανατροφή της μικρής Αθηναίας γινόταν από την μητέρα της ή και την τροφό στο σπίτι και συνέχιζε εκεί ακόμα και όταν οι αδερφοί της πήγαιναν σε σχολεία ή γυμναστήρια (Είναι γνωστό ότι στην Αθήνα η εκπαίδευση ήταν καθαρά ιδιωτική υπόθεση). Η εκπαίδευσή της περιελάμβανε οικιακές εργασίες, παιχνίδια, μουσική, και προφανώς ανάγνωση και γραφή. Φαίνεται να υπήρχαν επίσης κάποιες αθλητικές ή χορευτικές δραστηριότητες εκτός σπιτιού, που ακολουθούσαν την συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετές, όπως οι «άρκτοι» της Βραυρώνας, τα Παναθήναια και ο χορός του Γερανού στην Δήλο. Αυτά συνέβαιναν μέχρι την εφηβεία ή αμέσως μετά το τέλος της, οπότε η νέα παντρευόταν, έφευγε από την πατρική οικία και πήγαινε στο σπίτι του συζύγου της.

Η θέση της γυναίκας στο μεγαλύτερο τμήμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και ιδιαίτερα στην Αθήνα, ήταν παρόμοια με την σημερινή κατάσταση των γυναικών στα υπανάπτυκτα κράτη. Οι γυναίκες νυμφεύονταν αποκλειστικά για σκοπούς τεκνοποίησης των νόμιμων κληρονόμων. Οι σύζυγοι και κόρες των πολιτών αποκλείονταν από όλες τις δημόσιες και πνευματικές δραστηριότητες, παρέμεναν εντός της οικίας και δεν είχαν τη δυνατότητα να ασκηθούν. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να κληρονομήσουν, ή να έχουν περιουσία και δεν θεωρείτο αναγκαίο να τους παρασχεθεί η στοιχειώδης εκπαίδευση.

Ο γάμος της Αθηναίας ήταν κατά κανόνα προσυμφωνημένος από τους γονείς ή τους συγγενείς των μελλονύμφων και δεν φαίνεται να μετρούσε ιδιαίτερα η θέλησή του ζευγαριού . Υπάρχει διάχυτη η αίσθηση μίας αγωνίας των γονιών, ώστε τα κορίτσια να παντρευτούν το συντομότερο δυνατό. Το διαζύγιο πέρα από το θέμα της μοιχείας ήταν σίγουρο αν το ζεύγος δεν έκανε παιδιά, και θεωρητικά δεν ήταν δύσκολο. Για την γυναίκα έπρεπε να το δηλώσει μέσω του πατέρα της (ή όποιου συγγενή υπήρχε από τον οίκο του) και αν δεν υπήρχε τέτοιος, μπορούσε η ίδια να το ζητήσει στον (επώνυμο) άρχοντα. Ο άνδρας μπορούσε απλά να το ζητήσει απευθείας, το θέμα για αυτόν ήταν ότι ανεξαρτήτως του ποιος το ζητούσε, επέστρεφε την προίκα της γυναίκας του με τόκους, στον πατέρα ή κηδεμόνα της.

Η τελετή του γάμου περιλάμβανε δύο βασικές διαδικασίες. Η πρώτη ήταν ο αρραβώνας ή εγγύηση, στον οποίο η παρουσία της νύφης δεν ήταν υποχρεωτική. Στην πράξη ήταν η υπογραφή του προγαμιαίου συμβολαίου, όπου καθορίζονταν το ύψος της προίκας. Στη συνέχεια ακολουθούσε η έκδοση, που αποτελούσε την κυρίως τελετή της παράδοσης της κοπέλας στο σύζυγο ο οποίος αναλάμβανε πλέον την κηδεμονία της. Ως παντρεμένη πλέον, στο σπίτι του ανδρός της, η πρώτη φροντίδα της ήταν να κάνει ιερές σπονδές μπροστά στην εστία. Από τούδε και στο εξής συμμετέχει ενεργά στις οικογενειακές θρησκευτικές τελετές.

Ο γενικός ηθικός κανόνας για μία καθώς πρέπει Αθηναία ήταν να είναι όσο γίνεται πιο αφανής κοινωνικά, για αυτό και λίγα ονόματα Αθηναίων γυναικών γνωρίζουμε, αφού οι περισσότερες ήταν γνωστές σαν σύζυγοι ή κόρες κάποιου Αθηναίου. Θα λέγαμε ότι αυτός ήταν ένας κανόνας που απευθυνόταν μάλλον στις ευκατάστατες ή ευγενείς Αθηναίες παρά σε όλες τις γυναίκες, ήταν όμως ένας οδηγός καλής συμπεριφοράς για όλες, τονίζοντας επιπλέον την διαφορά των πραγματικών Αθηναίων από τους υπόλοιπους και ακόμα περισσότερο τονίζοντας την διαφορά των τάξεων. Η λογική αυτή ήθελε την έγγαμη γυναίκα στο σπίτι και μάλιστα υποτίθεται μόνο στον γυναικωνίτη, αποφεύγοντας την επαφή με άλλους μη συγγενείς των ανδρών, που η εμβέλειά τους έφθανε μέχρι τον άνδρωνα. Η κύρια ασχολία της Αθηναίας ήταν η διαχείριση του οίκου, κάτι όχι απλό βέβαια, αφού ο οίκος περιείχε συχνά αρκετές προμήθειες και δούλους, η δε καθημερινή τους εργασία περιελάμβανε την σωστή διατήρηση των προμηθειών, την ύφανση των ρούχων του οίκου και την κατεργασία του μαλλιού. Οι μόνες θεωρητικά επιτρεπτές έξοδοι από τον οίκο, φαίνεται να ήταν σε συγκεκριμένες κοινωνικές εκδηλώσεις, δηλαδή σε γάμους, κηδείες καθώς και στις πολυάριθμες και πολυήμερες θρησκευτικές εκδηλώσεις, που οι γυναίκες έπαιζαν συνήθως κυρίαρχο ρόλο. Το ενδιαφέρον για τα θρησκευτικά δρώμενα είναι ότι σε αρκετά από αυτά οι γυναίκες δρούσαν μόνες τους χωρίς την παρουσία ανδρών. Γενικά η γυναίκα δεν φαίνεται να θεωρείται στην Αθήνα φυσικό πρόσωπο με την σημερινή έννοια, αφού δεν είχε δικαιοπρακτική ικανότητα και μιλούσε ή φαινόταν στην κοινωνία διά άρρενος αντιπροσώπου. Αυτό καθόριζε και την θέση της γυναίκας στην πολιτική ζωή της Αθήνας, δεν είχε μεν πολιτικά δικαιώματα, μπορούσε όμως (και μάλιστα όφειλε) να γεννά πολίτες. Μόνο οι γεννηθέντες από Αθηναίους και Αθηναίες, είχαν την δυνατότητα να θεωρηθούν γνήσιοι πολίτες και ίσως ήταν το σημαντικότερο όπλο της Αθηναίας στον γάμο, για να αντισταθμίσει την φαινόμενη σε εμάς ανισομέρεια στην αντιμετώπισή της.

Oι φτωχές: αναγκαστικά δούλευαν εκτός σπιτιού. Ο Αριστοτέλης μάλιστα γράφει στα Πολιτικά 6 ότι ήταν αδύνατον να εμποδίσει κανείς τις φτωχές γυναίκες να πηγαίνουν στην αγορά. Ανάμεσα σε άλλα εργαζόντουσαν ως εργάτριες μαλλιού, τροφοί, συλλέκτριες καρπών και σε μεγαλύτερη ηλικία ως πωλήτριες, όπως μας μαρτυρούν σχετικές παραστάσεις αγγείων.

Σύμφωνα με υπολογισμούς των ειδικών επιστημόνων ["The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece", ed. Paul Cartledge (Cambridge University Press, 1998). pp. 100-138.], μόνο 4 στους 100 Αθηναίους ήταν ευκατάστατοι και από αυτούς μόνο 1 στους 100 ήταν αληθινά πλούσιος. Με άλλα λόγια "οι γυναίκες των φτωχών" αποτελούσαν την πλειοψηφία και συνεπώς δεν είναι άξιο απορίας ότι πολλές γυναίκες εργάζονταν μέσα και γύρω από την Αγορά, ασχολούμενες με το μικρεμπόριο τροφίμων ή αντικειμένων όπως αρώματα και κοσμήματα, διατηρούσαν ταβέρνες ή ύφαιναν μάλλινα. Επίσης είναι βεβαιωμένο ότι διατηρούσαν φιλίες μεταξύ τους και αντάλλασσαν επισκέψεις.

Προσκυνήτριες και Ιέρειες: Οι γονείς με τα παιδιά συχνά απεικονίζονται να προσέρχονται σε μια λατρεία θεότητας. Οι παραστάσεις μοιάζουν εξαιρετικά με τα σύγχρονα προσκυνήματα σε ιερούς τόπους. Και ο καθένας έχει πολλούς και διάφορους λόγους να θέλει να τιμήσει τη θεότητα που λατρεύει.

Οι προσκυνηματικές εξορμήσεις σήμαιναν μια διακοπή της κανονικής ζωής, δηλαδή της καθημερινότητας, με κάτι έκτακτο και ιδιαίτερο. Σήμαινε ένα ταξίδι μακριά από το σπίτι και τους οικείους με σκοπό αποκλειστικά θρησκευτικό. Μόνες ή και οικογενειακά οι γυναίκες ταξίδευαν σε προορισμούς απόμακρους, στη Μικρά Ασία, στα νησιά του Αιγαίου, σε ιερά όπως της Δήλου, Επιδαύρου ή των Δελφών αναζητώντας εναλλακτικές ιατρικές σε ιαματικές θεότητες, προβλέψεις τοκετών.

Από επιτύβια αναθήματα γνωρίζουμε ονόματα ιερειών και απεικονίσεις τους που δείχνουν ότι οι γυναίκες ιέρειες είχαν μια ιδιαίτερη θέση στην αρχαία ελληνική πόλη (ειδική θέση στο θέατρο, μεταθανάτιες τιμές). Aς μην ξεχνάμε τον ρόλο των ιερειών στα μαντεία, καθώς και τη συμβουλευτική τους όχι μόνο για προσωπικά θέματα αλλά για μείζονα πολιτικά ζητήματα. Στις παραστάσεις τους συνήθως κρατούν ένα κλειδί, πράγμα που προσδιορίζει την ιδιότητά τους. Οι γυναίκες κλειδούχοι ήταν οι ιέρειες που είχαν την ευθύνη για την ασφάλεια των αρχαίων ναών. Η αρχαία ελληνική πολιτεία επεφύλαξε μια ιδιαίτερη θέση στη γυναίκα και η κοινωνία της αναγνώρισε το αξίωμα της ιέρειας, κάτι που δεν υπάρχει στις μεγάλες σύγχρονες μονοθεϊστικές λατρείες.
Δούλες και εταίρες: Αντίθετα, οι δούλες, οι γυναίκες-μέτοικοι αλλά και οι πιο ταπεινής καταγωγής Αθηναίες απολάμβαναν μεγαλύτερη ελευθερία, καθώς έβγαιναν για εξωτερικές δουλειές, όπως ψώνια και μεταφορά νερού, μπορούσαν να διεξάγουν μικρο-εμπόριο ή και να εργαστούν ως τροφοί.

Υπήρχαν, βέβαια, και οι εταίρες, που ήταν κατά κανόνα δούλες ή μέτοικοι και έπαιζαν έναν ξεχωριστό ρόλο στην κοινωνική και ερωτική ζωή των ανδρών. Τους κρατούσαν συντροφιά στα συμπόσια, τους διασκέδαζαν και συζητούσαν μαζί τους διάφορα θέματα, ακόμη και φιλοσοφικού περιεχομένου. Φαίνεται πως γενικότερα ήταν πιο καλλιεργημένες από τις Αθηναίες δέσποινες, συχνά δε έπαιζαν κάποιο μουσικό όργανο (αυλό ή λύρα) και τραγουδούσαν. Κάποιες μάλιστα, όπως η σύζυγος του Περικλή, Ασπασία, απέκτησαν μεγάλη φήμη στην τότε Αθηναϊκή ζωή, γεγονός που υποδηλώνει ότι δε βρίσκονταν στο περιθώριο της κοινωνίας. Παρόλο που η μονογαμία ήταν ο κανόνας στην αρχαία Αθήνα, η πορνεία δεν εθεωρείτο παράνομη, ούτε οι σχέσεις με παλλακίδες ή η ύπαρξη νόθων παιδιών συνιστούσαν αποδεικτικά μοιχείας.

Σπαρτιάτισσες

Σε καμία Ελληνική πόλη στην αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες δεν απολάμβαναν την ίδια ελευθερία και κοινωνική θέση όπως οι Σπαρτιάτισσες.

Μόνο στη Σπάρτη οι γυναίκες διέθεταν οικονομική δύναμη και επιρροή.

Τα κορίτσια ασχολούνταν με τον αθλητισμό και ελάμβαναν δημόσια εκπαίδευση εν αντιθέσει με άλλες πόλεις, όπου οι περισσότερες γυναίκες ήσαν τελείως αγράμματες.

Επισκέπτες από άλλες Ελληνικές πόλεις σχολίαζαν για τις Σπαρτιάτισσες ότι όχι μόνο είχαν άποψη, που δεν φοβόντουσαν να εκφράσουν δημόσια, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ανάγκαζαν τους συζύγους τους να τις αποδεχθούν!

Οι αρχαίες Σπαρτιάτισσες δεν ήταν βέβαια τόσο ελεύθερες όσο οι σύγχρονες γυναίκες. Οι κύριοι ρόλοι τους στην κοινωνία, ήταν της συζύγου και μητέρας. Οι πατέρες ήταν αυτοί που επέλεγαν τους συζύγους γι’ αυτές και δεν είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Παρ’ όλα αυτά, απολάμβαναν τέτοιας κοινωνικής θέσης και δικαιωμάτων που ήταν «σκανδαλώδη» για το σύνολο του αρχαίου κόσμου.

Η ελευθερία και κοινωνική υπόσταση των Σπαρτιατισσών άρχιζε από την γέννησή τους. Οι νόμοι της Σπάρτης απαιτούσαν τα θηλυκά βρέφη και παιδιά να έχουν την ίδια φροντίδα και ανατροφή, όπως τα αδέρφια τους – σε αντίθεση με άλλες ελληνικές πόλεις, όπου τα κορίτσια είχαν περισσότερες πιθανότητες να «απορριφθούν» κατά τη γέννηση, καθότι τρεφόντουσαν με λιγότερο θρεπτικές τροφές από τους αδελφούς τους και δεν τους επιτρεπόταν να ασκηθούν.

Επιπλέον όπως και τα αδέλφια τους, τα κορίτσια στην Σπάρτη παρακολουθούσαν δημόσιο σχολείο, αν και για μικρότερο χρονικό διάστημα από ότι τα αγόρια. Στο σχολείο είχαν τη δυνατότητα και ενθαρρύνονταν να συμμετέχουν στις αθλητικές δραστηριότητες. Αλλά όπως επισημαίνει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα (342d) η εκπαίδευση δεν ήταν καθαρά σωματική. Στην Σπάρτη «δεν ήταν μόνο οι άνδρες αλλά και οι γυναίκες που υπερηφανεύονταν για την πνευματική καλλιέργειά τους». Αυτό ήταν κάτι περισσότερο από απλή παιδεία……. ήταν συστηματική εκπαίδευση στη ρητορική και φιλοσοφική σκέψη.

Πηγές: